مقدمه: چرا تشخیص قطعات اصلی حیاتی است؟
در دنیای الکترونیک، هیچ چیز ترسناکتر از این نیست که ساعتها وقت صرف طراحی و مونتاژ یک مدار کنید و در نهایت به دلیل وجود یک قطعه تقلبی (Counterfeit Component)، کل پروژه با شکست مواجه شود. متأسفانه، بازار قطعات الکترونیک پر از قطعات کپی، ریمارک (Re-marked) و دستدوم است که به عنوان نو فروخته میشوند.
تشخیص قطعات الکترونیکی اورجینال از تقلبی نه تنها برای حفظ سرمایه، بلکه برای ایمنی دستگاهها حیاتی است. استفاده از یک خازن یا ترانزیستور فیک در تجهیزات پزشکی یا صنعتی میتواند خسارات جبرانناپذیری به بار آورد. در این مقاله، ما به شما نشان میدهیم که چگونه مثل یک متخصص کنترل کیفیت، قطعات اصل را شناسایی کنید.
۱. بازرسی بصری (Visual Inspection): اولین خط دفاعی
سادهترین و سریعترین راه برای شناسایی قطعات تقلبی، بررسی دقیق ظاهر آنهاست. جاعلان اغلب در جزئیات ظریف اشتباه میکنند. برای این کار به یک ذرهبین قوی یا میکروسکوپ لوپ نیاز دارید.
بررسی سطح بدنه (Surface Texture)
قطعات اورجینال معمولاً دارای سطحی یکنواخت و مات هستند که حاصل قالبگیری دقیق کارخانه است.
- علامت خطر: اگر سطح قطعه بیش از حد براق است یا خطوط سنبادهکاری (Sandadings marks) روی آن دیده میشود، احتمالاً قطعه «بلکتاپ» (Blacktopped) شده است. یعنی سطح رویی قطعه قدیمی را تراشیده و دوباره رنگ زدهاند تا شماره فنی جدیدی روی آن چاپ کنند.
کیفیت چاپ و مارکینگ (Marking Quality)
کارخانههای معتبر مثل ST, TI, یا Analog Devices از لیزرهای دقیق برای حک کردن شماره فنی استفاده میکنند.
- تست دستمال: روی نوشته قطعه کمی تینر یا آب پرتقال بکشید (اگر چاپ لیزری باشد پاک نمیشود، اما اگر چاپ جوهری بیکیفیت باشد، ممکن است کمرنگ شود).
- فونت و همترازی: فونتهای کج، ناخوانا یا با سایزهای غیرستاندارد نشانه تقلبی بودن است. لوگوی شرکت سازنده باید دقیقاً مشابه نمونههای موجود در وبسایت رسمی باشد.
۲. بررسی پایهها و پینها (Pins and Terminals)
پایههای قطعات الکترونیکی داستانهای زیادی برای گفتن دارند. قطعات نو که از نوار (Tape and Reel) خارج میشوند باید وضعیتی بینقص داشته باشند.
نشانههای اکسیداسیون و خوردگی
پایههای قطعات اورجینال باید تمیز، براق (یا مات یکدست بسته به نوع آبکاری) و بدون هیچگونه لکههای تیرگی یا اکسیداسیون باشند. قطعات قدیمی که به عنوان نو فروخته میشوند، اغلب دارای پایههای کدر هستند.
اثرات لحیمکاری مجدد (Re-tinning)
بسیاری از قطعات تقلبی در واقع قطعات سوخته یا استفاده شدهای هستند که از بردهای ضایعاتی جدا شدهاند (Pulled parts).
- نکته کلیدی: به محل اتصال پین به بدنه آیسی (IC) دقت کنید. اگر اثراتی از قلع اضافه، خراشیدگی ناشی از ابزار جداسازی یا ناهمواری میبینید، قطعه دستدوم است. پینهای اورجینال کارخانه هیچگاه اثر لحیم قبلی ندارند.
۳. تست استون (The Acetone Test)
این یکی از معروفترین روشهای تشخیص قطعات الکترونیکی اورجینال است که برای شناسایی قطعات “Blacktopped” استفاده میشود.
روش انجام:
یک گوشپاککن را به استون آغشته کنید و به آرامی روی سطح سیاه قطعه (نه روی پایهها) بکشید.
- نتیجه: اگر سیاهی روی گوشپاککن باقی ماند یا سطح قطعه تغییر رنگ داد و لایهی زیرین نمایان شد، قطعه صددرصد تقلبی و رنگشده است. قطعات اورجینال در برابر استون مقاوم هستند و رنگ پس نمیدهند.
۴. بررسی حفرههای روی بدنه (Indentations or Dimples)
بسیاری از پکیجهای پلاستیکی آیسیها دارای حفرههای دایرهای شکل کوچک روی بدنه هستند که مربوط به پروسه تزریق پلاستیک است.
- قطعات تقلبی: وقتی جاعلان روی قطعه را سنباده میزنند تا شماره قبلی را پاک کنند، عمق این حفرهها کم میشود یا کاملاً از بین میروند. همچنین ممکن است این حفرهها با مواد “بلکتاپ” پر شده باشند و سطحی غیرطبیعی داشته باشند.
- قطعات اورجینال: حفرهها باید تمیز، با عمق مشخص و لبههای تیز باشند.
۵. مقایسه با دیتاشیت (Datasheet Verification)
همیشه دیتاشیت (برگه اطلاعات فنی) قطعه را از سایت سازنده دانلود کنید و ابعاد فیزیکی را چک کنید.
- ضخامت قطعه: اگر قطعهای سنباده خورده باشد، ضخامت آن کمتر از مقدار ذکر شده در دیتاشیت خواهد بود. از کولیس دیجیتال برای اندازهگیری دقیق استفاده کنید.
- محل قرارگیری پین ۱: نشانگر پین یک (معمولاً یک نقطه یا بریدگی) باید دقیقاً مطابق با تصویر دیتاشیت باشد. در قطعات تقلبی گاهی این نشانگر به صورت دستی و در جای اشتباه حک میشود.
۶. بررسی با اشعه ایکس (X-Ray Inspection) - روش پیشرفته
برای پروژههای حساس و تیراژ بالا، روشهای ظاهری کافی نیستند. استفاده از اشعه ایکس میتواند درون قطعه را آشکار کند.
- بررسی Die (چیپ داخلی): آیا سایز سیلیکون داخلی با استاندارد سازنده مطابقت دارد؟ (قطعات فیک اغلب Die کوچکتری دارند).
- بررسی وایر باندینگ (Wire Bonding): آیا سیمهای طلایی داخلی متصل هستند؟ در بسیاری از قطعات فیک (Dummy)، اصلاً چیپ یا سیمکشی داخلی وجود ندارد!
۷. قیمت و منبع خرید (Price and Supply Chain)
یکی از بزرگترین زنگ خطرها، قیمت است.
- قانون طلایی: اگر قیمت یک قطعه “بیش از حد خوب” به نظر میرسد، احتمالاً تقلبی است. اگر یک میکروکنترلر در سایتهای معتبر جهانی (مثل Mouser یا Digi-Key) ۵ دلار است و فروشندهای آن را ۱ دلار میفروشد، شک نکنید که مشکلی وجود دارد.
- تاریخ تولید (Date Code): کد تاریخ روی قطعه را چک کنید. اگر کد مربوط به آینده است (!) یا مربوط به زمانی است که کارخانه آن قطعه را تولید نمیکرده، قطعه تقلبی است. همچنین اگر تمام قطعات داخل یک بسته، کدهای تاریخ متفاوت دارند، نشاندهنده جمعآوری قطعات از منابع مختلف (بازیافتی) است.
نتیجهگیری
تشخیص قطعات الکترونیکی اورجینال نیازمند ترکیبی از بازرسی دقیق چشمی، تستهای شیمیایی ساده (مانند استون) و بررسیهای الکتریکی است. همیشه به یاد داشته باشید که هزینه خرید قطعه اصلی، بسیار کمتر از هزینه تعمیر و تعویض دستگاههایی است که به خاطر قطعات تقلبی خراب شدهاند.
هنگام خرید، به جزئیات بدنه، کیفیت پینها و قیمت توجه کنید و در پروژههای حساس، حتماً نمونهای از قطعات را قبل از مونتاژ انبوه تست کنید.